BLOG
Read our insightful articles and content on our blog at Psyched Aruba. We discuss different topics related to mental health, personal development, and overall well-being.
Kerido lesado,
No falta mucho mas pa e bel di scol bati atrobe, anunciando e comienso di e aña escolar nobo. Den e articulo di awe, mi ta bai combersa cu boso kico t’e cosnan importante pa tene cuenta cune pa garantisa exito escolar. Mayoria biaha si bo estudio bai bon, hende por remarca ‘bo ta inteligente!’ pero kico esaki ta precies? Mi a mira hende cu puntonan hopi halto den nan estudio y no necesariamente nan tawata bai bon den bida diario, den haya of mantene un trabou of un relacion. Pues kico inteligencia mes ta e ora? Mi a mira e studiante tambe caba EPB y na manera expectacular crece na trabou y of sigui studia. Asina mes e palabra ‘inteligencia’ mayoria biaha ta indica con bon un hende ta haci na scol y esey ta di lamenta pasobra inteligencia ta mucho mas cu esey. Un modelo cu lo por splica esaki ta e ‘Bio-Psico-Social’. Please, no stop di lesa mi ta priminti e ta mas interesante cu kisas e ta zona. Biologico Un hende por nace cu abilidad di siña lihe, corda cosnan, flexibel den haya solucion, capacidad pa reproduci locual e la siña, di conecta cu otro hende, di anda cu bestia y mata, di musica etc. Esaki ta hinka den nos DNA, traspasa pa nos mayornan. Si e ta genetico, nos ta mira un storia desaroya, pasobra papa, mama, madushi, padushi, tur lo tin su experencia di bida cu nan abilidad comparti. Nos ta mira musiconan cu ta bini di famia di hendenan cu ta traha musica. Bo ta bin na mundo cu e set di abilidadnan aki graba den bo DNA. Psicologico Bo por a haya suerta di tin e abilidad graba den bo DNA, regala di bo antepasadonan, pero sin e ‘right state of mind’ ta den e DNA so e ta keda. Psicologico ta e parti intrinsico di bo mes, kico abo mes ta haci of dicidi di keda sin haci. Akinan nos ta mira cu e yiu di un deportista grandi cu no necesariamente lo kier haci e mesun deporte cu su mayor. Pero, big news here: pa esnan cu no a nace cu abilidad genetico, estudionan ta demostra cu bo interes propio ta hibabo mes y mas leu cu abilidad genetico! ‘Hard work beats talent, when talent doesn’t work hard’. Social Y si bo tin un don, y/of bo traha duro p’e, un otro factor di importancia ta bo sistema social. Cu esaki nos kermen involucramento di mayornan pa percura pa bo scol, estado financiero di bo cas, estado economico-politico di e pais cu bo ta biba aden, di desaroyo y inversion den scolnan, deporte, cultura y mas. Recursonan pa mantene y empodera docentenan, bo acceso na information, un internet stabiel, y mas factornan social. Bo por tin un talento of e gana intrinsico pa sigui bo pasion y toch no ta capaz pa haci esaki pa falta di recursonan. Un bon studiante, un bon musicante, un bon deportista, un bon hardinero, un bon criado di bestia no por bira miho si no tin e recursonan disponibel pa yud’e bira miho. Si acaso esaki a lanta un curiosidad den bo y bo kier pa mas con IMPACTANTE e modelo bio-psico-social ta riba no solamente exito escolar, pero felicidad di bida, mi ta consehabo wak e pelicula “Three Identical Strangers”, keremi bo lo ta babuca di e importancia di e topico aki. Si abo un un ser keri tin interes di sa mas di nan mes pa exito en general y felicidad di bida en particular, no duda den tuma contacto cu nos riba riba rednan social. Search pa bo one and only: Psyched Aruba. Saludos!
0 Comments
Den siman cu a pasa kisas algun di nos por a mira e video di nos Rubiano na zomercarnaval Rotterdam, un oompie cu afro y bigoti cu, ainda cu mi corda riba e video ta pone un sonrisa na mi cara. Shonnan, ta mi hendenan! Pero fuera di tur risa amistoso, rond di mundo hende ta keda asombra ora nan tende cu nos ta papia 4 idioma. Un testament di nos inteligencia y adaptacion na necesidad turistico.
Lager geschoold Asina mes gran parti di nos poblacion ta ‘lager geschoold’. Dicon esaki? E rason ta uno multifactorial. Tin estudio ta mustra cu ta falta di educacion primario den nos lenga materno, otro ta pon’e na e orario cortico di scol y enfasis grandi riba e involucramento di mayor. Di cual ambos den aña 2023 ta traha full time. Mas otro ta pon’e riba dificultad financiero social, caminda un gran parti ta perde motivacion pa persigui un estudio mas avansa y ta prefera di bai traha. Esnan mas critico ta punta dede riba nos sistema educacional y ta acusa e curiculo cu cada bes ta mas compacto y e klasnan cu cada bes ta mas popula sin recurso adecuado pa nos maestronan. Esaki ta frena e progreso educacional di nos muchanan. Ta un tiki mala suerte bo mester tin pa bo cai hopi atras cu scol. Con inteligente bo ta? Na final, cuanto di nos kisas a pensa cu nos no tin e capacidad, caminda cu ta e sistema porta no ta adecuado pa saca lo maximo for di nos. P’esey, abo sa con inteligente bo ta? Inteligencia ta wordo getest riba diferente area y hunto nan ta duna un refleccion di bo capacidan cognitivo. Mayoria hende ta cai den e promedio y tur nan areanan di inteligencia ta riba e mesun nivel. E delaster aki nos ta yama un profiel harmonico. Algun hende tin capacidadnan hopi eleva, esaki nos ta yama hoogbegaafd. Algun otro hende tin capacidadnan bou di pormedio y esaki nos ta yama benedengemiddeld y den extremo intelectualmente limita. Ambos banda, esnan cu capacidad limita y eleva por topa dificultadnan den bida diario. Tin ora un hende por tin un profiel disharmonico tambe, caminda cu un area di inteligencia por ta relativamente mas halto, of mas bou, cu e otro areanan. Test bo mes! Pa sa esaki di bo mes, ta yudabo reconoce e areanan di forsa y areanan di debilidad den bo funcionamento. Dunando bo e oportunidad pa fiha riba e abilidadnan cu ta yudabo bai dilanti, cu ta aporta na bo auto-estima y conocemento propio. Si abo of bo ser keri kier haya sa mas, no duda den aserca nos. Haya sa mas di bo profiel di inteligencia, asina yudando bo pa cu scol, trabou y bida en general. Saludos, Psyched Aruba. Un manera cu nos por mira esaki ta for di e perspectiva psicologico. E situacion di Covid-19 mas sigur ta hunga un rol grandi. Ta bai haci mas cu un aña cu bida a cambia drasticamente pa hopi di nos. Pero esaki so no ta caba di splica dicon ta trata hoben adulto, en especial hoben adulto masculino, cu ultimo tempo den noticia ta sali y haci cosnan grave cu ta resulta den morto di otro hoben of persona. Dus nos tin cu wak un poco mas profundo y compronde e psicologia di e fase di desaroyo di e hoben adulto. Den e fase aki bo por bisa e hoben adulto kier tin autonomia y independencia, tareanan principal den e fase di desaroyo di e hoben. E ta formalisa su identidad, ken ami ta? Kico mi ta gusta? Kico mi ta bai p’e? Y balansa esaki cu relacion familiar. Hopi biaha nos ta mira cu nan ta laga poco los di e sistema familiar. E 'peer group' ta bira hopi importante y peerpressure mas significante. Pues mantene bo mes na e reglanan social di e grupo, ideologia di e grupo ta bira importante pa e hoben. Un otro cambio den e fase aki ta e cambio hormonal. Serca hoben masculino nos ta mira un 'piek' of aumento den locual ta e hormoon testosterone. E hormoon aki por tin influencia riba bo comportacion, en particular agresion. Combina esaki cu falta di peergroup organisa, bo ta bai hayabo awor cu un fase di desaroyo serca e hoben cu testosterone, practicamente sera (enclosed). Purba pensa bek ribo bo propio periodo di hubentud. Kisas bo tawata mas vital, mas energia y smaak pa sali keiro bai topa otronan, dal un rondje hunto, experencia momentonan cu bo peers. Ami no ta hinka den e fase ey awor, pero keremi cu mi tawata tin mi periodo di parties! Y si no tin fiesta, t’ami mes ta traha e fiesta. Awor mi ta adulto, pareha, mama di un kleuter. Cu 8or bati mi cama ta importante y ni paga lo mi sali bai socialisa pafo di cas. Pues e toque de queda no a afectami mucho. Pero mi por imagina si bo ta (sintibo) jong, vital, yen di energia, smaak di sali den grupo comparti experencianan cu otro... cu un tipo di toque de keda y lockdown mas efectonan negativo. Dus bo no por dedica tempo na e proceso pa join un grupo, cu ta bou di supervision di por ehempel docente, coach y trainer den deporte of hobby. Anto bo ta bai mira cu e hoben por lo general mes ta bai buska un forma pa connect cu peers. Algo normal den e fase aki, buscando e 'nos' versus 'nan' gevoel entre grupo. E 'in' versus 'out' gevoel den e grupo. Pero awo nos ta haya cu no tin posibilidad di haci esaki na un manera positivo mas. Pues bo ta hayabo cu hoben por ehempel bou di peerpressure ta haci cosnan cu nos como mayor ta haya sumamente preocupante, manera ta e caso cu e infamoso blue whale challenge. E feeling di ta 'ingroup' ta importante pero mas aun e feeling di ta 'outcast' ta casi intolerabel. Diferente noticia tristo, tanto local como internacional ta subraya esaki, ora hobennan comete homicidio of suicidio pa por ehempel nude pics cu bai rond den nan peers. Mi ta pensa cu kisas tin algun hoben cu a forma un loyalidad di 'nos' contra ‘nan’, cu a bai for di control y ta termina na un hoben tumando decisionan grave y agresivo. Kisas alaves ta trata di hoben cu tin problema riba tur area di bida principal, na cas, na scol, cu grupo/peers, no ta canando positivo. Y na final ta canalisa e rabia aki, cu testosterone halto y celebro no ta full forma. Es decir nan emocion ta wordo experencia hopi mas intenso y nan decisionan por ta hopi mas impulsivo. Pues pa'mi esakinan kisas ta factornan cu ta hungando un rol cu ta duna un splicacion, un verklaringsmodel pa locual nos ta experencia bou di hobennan e aña aki. E ta nifica tambe cu nos tin cu bai pensa kico nos por haci pa preveni cu un hoben ta hay'e ta yega te na e punto pa comete actonan no reparabel, actonan cu lo marca e hoben, e victima, nan famia y ful un sociedad. E ta algo pa nos pensa riba d'je, pa nos papia di dj’e. Mi ta hopi interesa pa sa kico abo ta pensa. Bo ta reconoce e factornan ariba menciona? Of bo tin factornan extra cu bo ta sinti ta di importancia pa comparti cu nos, post esaki bou di blog comment section. Un saludo cordial,
Antoniëtte Geerman
Jenny ta sinti cu e ta domina e stof pa tentamen basta bon. Na cas ora cu haci oefentest e ta haal ruim voldoende. Un siman prome cu e tentamen Jenny ta sinti hopi stress. E no ta sigur si e la studia bon of porta tin cosnan cu e ta bruha aden. Jenny ta zorg pa e dedica tempo na su tentamenstof y hasta den su tempo liber e ta pensa riba e tentamen. Un di e precupacionnan cu Jenny tin ta cu si e haya black out atrobe manera ultimo biaha. Y awor si e mester cuminsa haal voldoende sino ta bai bira mas dificil pa e haal su aña. Vooral e ultimo dia prome cu e tentamen Jenny ta ripara cu e ta lubida locual e la siña! E anochi prome cu tentamen ta un drama. Riba dia di e tentamen Jenny ta un ‘mess’. E no a drumi, curason ta bati duro, su bariga ta bira y e tin gana di saka. Bleekjes e ta drenta e sala di tentamen…
Pa varios studiante cu ta sufri di tentamenvrees esaki por ta un scenario familiar. Hopi biaha nan lo haya tende: "bo a cuminsa studia na tempo?" Pa cada hende “na tempo” por ta dos luna prome cu tentamen y pa otro hende ta paar di dia prome cu tentamen. Stress y prestatie (performance) ta relata na otro. Si nos no ta sinti ningun presion, no tin ningun motivacion pa cuminsa siña (procastinacion anyone?). Pero si e presion ta mucho halto, anto esaki tambe ta stroba nos di siña. Examenvrees ta tuma lugar ora cu e stress ta mucho halto. E bon noticia ta: stress bo por maneha.
"Awo esey ta fasil bisa, pero den e caso di Jenny, e la cuminsa siña trempan y asina mes e stress a bira asina halto cu esaki ta strobe di corda kico e la siña. kico por haci e ora?"
Den caso asina nos lo purba saka for kico ta causa e stress di subi. Jenny ta continuamente preocupa cu e pensamento cu ni maske si e siña, e ta bai faya su examen. E ta worried cu e ta bai haya black out atrobe y e ta bai keda sinta/druip. Esaki nos ta jama 'faalangst'. E pensamento aki mes ta causa stress mucho halto, y stress mucho halto ta stroba Jenny di sina. Asina e circulo vicioso ta continua.
Y kico bo ta haci ora bo ta preocupa cu bo ta bai lubida tur cos? “Self-check”, bo kier test si bo ta corda locual bo a sina, y no un biaha so (manera ora di haci proeftentamen) pero practicamente henter e dia.
"Continuous obsessive self-check, causando panico desde forever"
Wak e caso di Jenny: “Vooral e ultimo dianan prome cu e tentamen e ta ripara cu e ta lubida locual e la siña!”. Esey ta pasobra e ta self check su mes constant y na e momento cu e ripara cu e la bruha den algo of lubida algo.. there you go. Stress ta bai sky high.
Ta fasil pa bisa “no pensa riba esey” y ta algo cu studiantenan ta tende hopi. Pero pa bo curpa e no ta mes fasil. E curpa a sinti e stress halto caba y ta conclui cu bo ta den peliger y como tal e curpa ta bai reacciona! Bo curason ta cuminsa bati duro, bo ta bira bleek, man ta bira frieuw, stoma ta draai, bo no por concentra.. Dus bo next step por bira: baha e stress y relax pa bo curpa no actua mas como sifuera bo ta den peliger. Ban wak cua tecnica bo por uza pa reduci stress cu ta mucho halto y relax e curpa. Maneha y Reduci Stress
APPS: Yes APPS! Download via bo play/app store un app di ping pong of tafel tennis. Why you say? Wel lagami contabo di Francine Shapiro (psicologa) cu tawata den un divorcio hopi fastioso y cu hopi stress. Ta su custumber pa e bai cana den parke ora cu e ta sinti’e hopi malo y tawata benta su curpa bou di un mata cu takinan largo. Mientras cu e ta pensa riba su problemanan e tawata wak e takinan di e palo ta zwaai. Tur biaha cu e caba di focus riba e takinan aki Shapiro tawata sint’ie menos emocional pa su situacion. Y esaki tawata e nascimiento di locual despues a ser jama EMDR. E teoria su tras ta cu e mente no por procesa dos cos pareu, ta haye den conflicto y ta resoluciona esaki door di baha e impacto emocional cu e persona ta experencia. Mi Master-Eindthesis tawata un research di e practica di EMDR pa yuda studiantenan cu test-anxiety, e ta den Ingles y por les’e akinan. Un manera cu bo por regula bo nivel di stress ta pa replica cierto aspecto di e tratamento terapeutico aki. E momento cu mas bo ta sinti stress purba hunga un wega cu ta rekiri bo wowonan move di un lugar pa otro, manera ping pong of tafel tennis, pa mas of menos 10 minuut ;).
Move with your body!
Despues bo ta download un app pa yuda medita p.e. meditation relaxation and breathing technique. Of bo por check e blog aki di ehercicio di rosea pa relaha y reduci stress. Haci esaki un ritual di tur anochi prome cu bo drumi y tur mainta ora bo lanta. Yoga tambe ta un forma exepcional pa maneha nivel di stress. Caminda bo curpa y mente pa yega na un equilibrio di trankilidad mental y flexibilidad corporal. Pa inspiration check e Facebookpage di Yoga Girl Rachel Brathen y su website www.rachelbrathen.com, nos talento riba Aruba! Claro cu bo por eherce cualkier deporte cu bo ta gusta pa un bon release di endorfina y tencion muscular.
Homeopatie
Parti di e concecuencianan di stress ta e presion cu esaki ta pone riba nos curpa. Esaki ta e motibo dicon bo curason ta cuminsa bati duro, bo pupilnan ta bira mas grandi, practicamente bo curpa ta hinka den un estado di guerra. Pa yuda e curpa relaha of pa preveni e efecto negativo di stress tin varios medicamento homeopatico cu bo por uza. Esakinan no ta bai hasibo suf ni strobabo di siña of focus. Nan ta conoci como ‘remedi di tera’y ta yuda bo curpa relaha y calma. Un di e conocinan ta Valeriaanwortel (den forma di druppels) cu ta deriva di e raiz di e mata Valeriaan. Puntra pa esaki serca bo botica preferi. Un otro mata conoci pa yuda cu stress y cu ta calma e stoma ta Toronjil of Citroenmelisse. Puntra un di nos grandinan si nan por tin e mata aki den cura. Los paar di blachi, y trek esaki manera thee cu poko honing erbij. Hopi dushi! E mesun cos ta conta pa Kammilebloem thee cu bo ta haya na cualkier supermercado. Un receta di siglonan pasa pa relaha y pa drumi dushi ta: herbe lechi, honing y canela hunto y bebe esaki cayente. Laga nos sa si bo tin mas tips!
Asina nos ta sera e blog recapitando locual bo por haci pa preveni of maneha examenvrees. Mas cu claro ta conta pa bo cuminsa cu e precaucion, tips y tecnicanan aki trempan y eherce nan regular pa e mihor resultado:
Comparti cu nos bo experencia cu examenvrees y/of con bo a surpasa esaki!
Saludos. Dia 2 di april ta “world Autism Day” y e luna di april ta dedica na duna informacion y concientizacion di autismo. Mi kier cuminsa na bisa cu tin hende cu por ta menos favoreci na “label un persona como autista” y otronan ta haya mas claridad na momento cu diagnostica un persona cu autismo. Pami den mi trabou como psicologa semper mi a tuma tur termino, manera autismo, como un kader di referencia pa por yega na un calidad di bida mas mihor. Autismo, e ta zona eng!Wel eingelijk no mester tin miedo di e nomber autismo. Ami ta kere fiel cu cada un di nos tin cierto grado di autismo. P’esey nan ta yam’e Autism Spectrum Disorder. Asina ta cu autismo no ta un categoria di: si of no, pero mas bien gradual, tin hende tin mas sintoma di autismo cu otro. Si mi wak mi mes por ehempel, ami ta tuma cosnan hopi letterlijk. Un biaha mi pareha a comenta cu e chaffeur di auto Right Hand Drive nos dilanti a rek su garganta mane di giraffe p’e por a subi caminda.. mi a muri hari pasobra letterlijk mi ta imagina e chaffeur cu garganta laaargo asina den su RHD. Y ora hende bisa algo dobbelsinti e ta pasami he-le-maal voorbij. Oh ja, mi no ta corda cara di hende bon, dus hopi biaha si mi ta cana den un lugar druk, mi ta wak tur otro caminda menos haci oogcontact cu otro hende. Tur dos por cualifica como sintoma di autismo, e prome ta e limitacion den idioma; limitacion den flexibilidad di idioma (tuma cosnan letterlijk) y e di dos ta limitacion den contacto social; den un lugar druk prefera pa no inicia oogcontact cu esnan rond dimi. Mi sintomanan no ta perhudicami di tal forma cu e ta strobami funciona na scol/cas of social, ni ta suficiente pa un diagnosis. Sintoma? E ta un malesa? No, autismo no ta un malesa, sinenbargo ta uza e palabra sintoma pa describi cierto actitud of comportacion cu por lo general ta cai bou di autismo y cu ta varia pa persona, edad, grado etc. En general nos ta mira lo siguiente den locual ta autismo: (1) limitacion den interacto social, (2) limitacion den comunicacion (idioma), (3) limitacion of repeticion di conducta y grado di interes of actividad peculiar. Pa mas info click aki pa e criteria sigun DSM 5 pa diagnosis di autismo. Check pa bo mes si bo ta reconoce e sintomanan relata na autismo den e siguiente casonan. Sera conoci cu BobbieBobbie tin 6 aña di edad awor. For di chikito caba por a ripara cu Bobbie no tawata un mucha hopi affeciona. Masha poko e tawata inicia pa buska carinjo di su mayornan y e no tawata wak nan den cara. Mas tanto ora e mester di algo e tawata aserca esnan rond di dje. Bobbie su co’I hunga preferi ta auto. En especial e taira di auto! E ta gusta pone esaki draai y por keda wak’e pa ora. Bobbie a tarda pa papia, no cu e la cuminsa papia hopi laat pero e no tawata gusta papia. Preferibel e tawata gara nos man y pone riba locual e kier of tawata uza tiki palabra. Tawata parse cu anos di cas so tawata por a compronde Bobbie y esey tawata sinti manera un contacto special. Nos ta stima Bobbie masha hopi mes. Pero Bobbie por haci desordo ora e no gusta algo! Oef e tawata laga su curpa cai abou te dal su cabes hopi duro. Spanta nos tin ora. Ora Bobbie a cuminsa bai creche tawata tin un momento cu mi curazon a kibra. E leidster di dj’e a puntrami pa pasa un rato. Ora cu mi a jega mi a wak cu Bobbie ta su so sinta den un skina mientras otro muchanan ta hunga. E leidster ta bisami cu Bobbie no ta hunga ‘normal’manera e otro muchanan, cu e kier ta su so y cu tur atento pa e socialisa a caba cu bobbie na joramento y gritamento. Bo por imagina con rabia mi a bira. Con nan por bisa esey di Bobbie? Dios sa con e leidster a papia cune of ta algo cu un di e muchanan a haci! Mira cuanto mucha tin pa cada leidster tambe, kisas nan no por handle e cantidad anto bah’e riba Bobbie. Ta di inmediato mi a kita mi yui for di e speelschool y bai na un otro. Pero na e otro speelscholen no tawata tin cambio y mas mi pusha pa Bobbie socialisa, mas e tawata sera y hasta haya dolor di bariga cu sakamento. Mi tawata sinti cu aki por tin algo mas, combersando cu un hende di confiansa mi a aserca instancia concerni y mi por a compronde Bobbie hopi mas. Locual mi a siña ta cu e cantidad di amigo no ta indica con bon mi yiu ta den socialisa. Mi no ta fors’e bai un lugar druk cu yen di mucha y desordo. Bobbie tin un amigo aworaki y huntu nan ta gusta hunga wega. Cada un riba nan machine di wega, pero toch hunto cu otro. Sera conoci cu DevonDevon tin 12 aña, na scol ta surgi hopi problema pasobra constant Devon ta victima di bullying. Pa e mayornan e tawata un bofta den cara ora cu docentenan a insinua cu Devon tin biaha ta haci cosnan cu ta pone muchanan tent’e. Pa nos esaki tawata un insulto, pasobra cu otro palabra ta Devon mes ta buska. Y nos conoce Devon, Devon ta un mucha hopi social, carinjoso, semper kier juda y mas cu tur cos Devon kier tin amigo. Pero ta parse cu masha poko mucha kier ta su amigo. Anto cada bes cu mucha ta pik riba dje ta hacie mas dificil pa otro sera amistad cune. Devon ta mane buitenbeentje di su scol. Dicon e otro muchanan ta asina cruel? Ta stranjo si paso na cas Devon ta bai superbon cu e yiunan di e bisiña. Berdad cu nan ta mas jong cune, 6 y 7 aña pero nan ta hunga pasa pret y Devon ta tene cuenta cu nan ta jong tambe. Yiu di un bon amigo dimi ta den klas di Devon, un dia mi a coi un curashi y puntra e mucha con Devon ta den klas. Mi a ripara cu e mucha a mane duda pa papia pero mi a splike cu Devon ta wordo tenta hopi y cu mi kier compronde kico ta pasando pa mi por yuda Devon. Sigun e yiu di mi amigo Devon ta actua “straño”. E no por a sigui splica dus mi a aserca e docente un biaha mas, e biaha aki menos defensivo, pasobra mi kier yuda mi yiu. E docente a tuma su tempo y splica cu Devon ta un mucha cu ta siña bon y ta hopi curioso. E contacto cu otro muchanan no ta bai bon y tin bes hasta cu docente e ta pega. Caminda cu Devon ta pega mas tanto ta reglanan social manera con serca pa para di hende. Devon ta bai mucho den e personal space di otro mucha y no ta ripara cu e mucha no ta apresia esaki. E muchanan ta haci wega cu otro den klas y Devon tambe kier doet mee, e unico cos ta cu Devon ta bai demasiado largo door, ta keda ripiti e mesun cos, ta hari na momentonan inoportuno, enfin.. E docente ta bisami cu e no ta kere Devon ta hacie pa malo, pero e situacion no ta uno saludabel. E ta conseha pa nos schakel in un profesional, cu por duna nos como mayor pero tambe e scol mas conseho con pa yuda den e situacion aki. Sera conoci cu LeaLea ta un mucha cu no ta papia hopi. Unda mi cuminsa splica? Nos como mayor ta custuma cune y pa nos su actitud ta conoci, familiar, e ta nos Lea. Pero mi ta compronde cu porta pa otro hende Lea por ta un misterio, op zijn zachts gezegd. Pero como mayor ta importante pa mi splica ken ta Lea. Lea ta hopi respetoso. Tur mainta e lo deseabo un felis dia y na final di scol e ta wuif ayo. E ta gusta wak abou of den banda, pero masha poco e lo wak bo stret den wowo. Ora bo hací’e un pregunta e lo ripiti bo pregunta prome cu e contesta. Y si e contesta e ta contesta den Ingles yes or no. Kisas e prome dianan di scol Lea por ta hopi nervioso aunke nos como su mayor lo percura pa crea un rutina pa Lea. Ta fasil pa mira ora cu Lea ta nervioso of stressed, e ta bai janga su curpa dilanti bai patras y ta morde su huña. Na e momento ey lo ta bon pa duna Lea un espacio pa e calma, preferibel e mesun lugar y un lugar rustig. Tin ora Lea ta gusta cana den rondjes mientras e ta keda move su mannan manera e ta bula. Lea no por hopi contra zonido duro y por ehempel ora bel bati elo tapa su orea. Hey btw Lea ta pinta hopi bunita. No serio. No ta pasobra ta mi yiu. Puntr’e pa su artbook y bo lo keda asombra! Por ultimo..Autismo ta diferencia asina hopi, pa cada persona, pa cada famia. Kisas e casonan cu nos a trece dilanti no lo captiva autismo den su totalidad. Por ehempel ora cu ta diagnostica na adulto. Y cada persona, mas aun esnan cu ta biba di serca cu autismo, tin su mesun interpretacion y experencia pa comparti. Si bo ta interesa pa comparti cu nos bo experencia, no hesita. Hunto nos por crea un ambiente di aceptacion y amor pa tur hende, unda cu nan por ta riba e spectrum.
Por ultimo e casonan describi ariba ta basa riba casonan real, pero no obstante suficiente pa autodiagnostica autismo. Pa esaki mester haci onderzoek profesional. Si abo of un conocir dibo ta preocupa pa nan mes of nan yui, e conseho ta pa acudi primeramente na bo dokter di cas. saludo cordial, Antoniëtte Geerman
Tanto alumno, docente y mayor por ta nervioso riba e prome dia di scol. E anticipacion pa e comienso di aña escolar ta grandi. "Mi ta spera mi klas tende for di mi", "E juf lo ta hopi streng?", "Mi yiu lo fit in na su scol nobo?" y hopi precupacion mas. Tin ora e precupacion of nervio por ta extremo y ta tuma forma di ansiedad. Kico abo como mayor por haci pa yuda bo yiu cu esaki?
1. Importancia pa atende scol sin falta
E prome factor ta cu abo como mayor ta compronde e importancia pa bo yiu atende scol. Scol ta ofrece bo yiu diferente oportunidad pa crece y desaroya tanto riba tereno di educacion y social. No laga bo yiu keda cas sin rason valido. Esaki por causa cu e ansiedad pa bai scol ta keda exsisti y por bira mas pio. Tambe e yiu ta siña kico e mester haci y bisa pa convence abo como mayor cu e por keda sin bai scol. Siña bo yiu cu atende scol ta hopi importante!
2. Combersa tocante su precupacion
Planea un momento pa abo cu bo yiu por combersa tocante e precupacionnan cu bo yiu tin tocante su (prome) dia di scol. Splik'e cu ta normal pa tin precupacion. E combersacion aki por bai mas fasil si abo cu bo yiu ta bezig cu algo, p.e. cana na Linear Park of durante un wega di puzzel of blokjes. Esaki por facilita bo yiu pa comunica. Encurasha bo yiu pa papia tocante su precupacion, pregunta cu por yuda ta 'kico ta the worst cu por pasa/kico bo ta kere lo pasa?'
3. Papia tocante posibel solucion4. Role-play & Role model
Role-play diferente scenario cu bo yiu ta ansioso di dje. Por ehempel laga bo yiu actua e 'juf streng' of 'e mucha cu ta tenta' of e scenario pa sera amistad, y abo como mayor ta demostra diferente actitud y reaccion apropia pa e scenario ey (role-model).
5. Y bo nervionan?
E prome dia di scol por ta un momento hopi ansioso pa abo como mayor, caminda bo ta entrega e cuido y responsabilidad temporalmente over. Tune in cu bo reaccion como mayor. Si abo ta nervioso bo yiu lo sinti esaki! Encurasha bo mes y bo yiu door di bis'e con great e ta cu e ta bai scol, cu bo ta orguyoso di dje cu e ta haci su best pa bai. Purba di ta alegre y sigur di bo mes. No encurasha/beloon/reward bo yiu su yoramento, protesta of tristesa. Ahn.. y no lubida: bisa 'Ayo' 1 solo biaha.
Si ainda bo yiu tin hopi dificultad pa adapta, papia esaki cu su scol. Docentenan tin experencia pa maneha y yuda muchanan cu esaki. Abo tin mas tips pa calma e nervionan di prome dia di scol? Laga nos sa! Un felis aña escolar Aruba, haci boso best! Jambo, conoci tambe como okra, ta un berdura masha versatil y kisas tambe controversial. No ta mucho aña pasa cu mi no tawata masha fanatico di sopi jambo. Tur esey a cambia na momento cu nos a dicidi di planta pa nos mes. Di un of otro manera nos a haya simiya di jambo, te cu e'a crece y duna fruta. Atami ey, 10 pida jambo den man. Big mistake: No laga jambo bira duro!Bigger isn't always better den e caso di jambo. Mi a lag'e mucho largo na e mata, keriendo cu mas e crece, mas hopi tin pami come. Un pida taira lo a kauw mas placentero. E next batch di jambo si mi a tene bon na bista y kita esaki na tempo. Awo mi ta percura pa kita e jambo no mas cu 5 pa 7 dia despues cu e bloei. Pero kico jambo ta?Jambo ta un berdura cu por crece den lugarnan calor y seco. Ta sospecha cu e mata tin su origen rond di Ethiopië (1200 aña prome cu Cristo) y cu for di eynan a haci su introducion na otro paisnan. Ta den temporada di esclavitud rond di e aña 1700, jambo lo a haci su introducion den Caribe y Norte America. Aki jambo tawata ser uza pa 'mara' sopi of saus y haci esaki mas diki. Su nomber Arabico ta: Abu-I-Mosk (Tata di musk) pasobra e simiya den estado hecho ta hole 'musky'. Na Ingles e ta conoci como okra y ladies fingers, na Portuges ta quiabo, Italianonan a nombre Gombo y na Papiamento nos ta conoce bou di e nomber jambo. Berdura curu
Salada di blachi di jamboTin caminda cu mi ta lesa cu bo por come e blachi di e mata di jambo estilo di sla of salada. Mi a purba un pida y mi smaakpalet unanimamente a renuncia e idea pa incorpora esaki den mi seleccion di cuminda. Ja, si bo no purba bo no sa (gniffel). Pero porta abo si lo gust'e? E flor di jamboUn drinks..For di e simiya di jambo (den estado hecho) nan ta traha un bebida similar cu e proceso di traha koffie. E simiya nan ta kime poco (roast) y mula esaki. Jambo a bira internationalmente conoci den temporada di guera mundial 2. Koffie lo a bira hopi schaars y hopi lugarnan tawata uza e simiya di jambo como substituto pa koffie. SaludResearch na brazil ta constata cu propiedadnan di okra ta yuda pa combati celnan di cancer (Monte, 2014). Tambe e bebida di e simiya di okra cu nos a caba di describi, ya pa añas ta ser uza door di Turconan como un remedi pa trata diabetico. Research di Thailand ta constata cu propiedadnan di Okra ta yuda pa trata 'Diabetes Mellitus type 2' (Thanakosai, 2013). Okra lo ta sumamente bon pa e revalidacion di neuronen celebral, asina un otro research na Thailand ta conclui. Nan a induci daño celebral serca ratonnan, e parti di e celebro cu ta regula entre otro memoria y abilidad di siña. Despues di a trata e ratonnan aki cu propiedadnan di okra a mira un regeneracion, pues un crecimiento of restauracion di e parti di celebro aki (Tongjaroenbanguam, 2011). Kisas den hende humano tambe e ta promove memoria y abilidad di siña. BeyesaPor ultimo, ta ser bisa cu Cleopatra tawata gusta come jambo! Sigun e reina di beyesa jambo ta contribui na un cuero saludabel, dus un cuero mas bunita! Y nos ta kere Cleo. Come jambo ta beneficioso pa bo salud, e ta contene vitamine A y C, hero, calcium, foliumzuur y mucho mas! Com'e bai goal, y si ainda bo mester mas rason pa come jambo; e ta low den caloria. Dus si bo kier baha peso, luci radiante y sintibo mas mihor den bo curpa, laga jambo bai weya.
Laganos sa cu bo a gusta of aprecia e articulo aki, nos ta excited pa tende di boso, saludos!
Tur cos pa haya likes!Hunto cu tur e desaroyo aki nos ta mira e nacemento di social media platforms manera Facebook, Twitter, Snapchat, Klik, etc. Nunca antes tawata tin asina hopi motivacion pa comparti exactamente kico bo a come y haci pa e delaster 15 minuut y tene bo 500+ 'friends' constant na altura di e bida of mente maravilloso cu bo tin! Wak bon, e cantidad di likes a bira e 'maatstaf' (midi) pa nos muchanan, no djies pasobra nan post of statusupdate ta ser admira of comparti entre nan cu nan, pero mas miho bisa e cantidad di likes a bira un indicacion di nan mes balor (selfesteem). Kico mi kermen cu esaki? Cu un menor di edad ta sinti su mes balora pa su cantidad di likes cu su mensahe of potret ta ricibi. Y si esey ta e caso mas hopi likes mas mihor toch? Anto eynan nos ta confronta cu e siguiente: Wak riba Facebook, cuanto likes un mucha di 13 aña ta haya riba su potret, drumi riba beach, den bikini, lenga saka den banda. Asina potretnan provocativo di menor (y tambe mayor di edad) generalmente y kisas inconsientemente ta pa genera bastantante likes. Pregunta pa bo pensa: abo lo permiti bo yiu menor di edad saka potret y post esakinan manera describi? Bentana di mundoPapia cu bo yiu na e momento cu bo ta dun'e bentana di mundo den su man, den forma di un smartphone. Splik'e cu su potret of mensahe cu e ta post ta un spiel di su mes un intencion. Kico precies ta e mensahe di un persona riba cama cu un blusa cu ta casi cai for di su schouder y ta revela 3/4 pecho? Browse cierto Facebookpages y posts y combersa cu bo yiu tocante esaki. Informa y lag'e experencia cua mensahe potretnan asina por duna. Alerta cu e cantidad di likes cu bo ta haya no ta indica con bon persona abo ta y con gusta bo ta como persona. Amor propio (selfesteem) ta genera di paden, di bo mes persona. Check e filmpje aki pa experencia e mundo cruel y irealistico di Facebook: Derecho di privacidad vs. control parentalTira un bista riba e Facebook di bo menor di edad, su amistad, prima etc. No ta prome ni delaster mayor cu ta hay'e cu sorpresa ora di subi Facebook di nan yiu, por ehempel: Na caminda pa scol Jane ta puntra su mes ta kico por a pasa na scol cu e docente ta yama pa e presenta na scol. Na yegada Jane ta topa cu si yiu muher di 14 aña bou di lagrima. Entre lagrima y rosea su yiu ta splik'e cu e'a pone un 'tbh' y cu awor 6 mucha ta busk'e problema. Jane ta wak e docente pa mas splicacion, pasobra un 'tuhbuhhuh' ta bise net nada. Un 'To Be Honest', e docente ta splica Jane, ta un status riba Facebook na unda un persona ta bisa otro 'honestamente su berdad' y esaki a bai for di man creando problema entre varios mucha na scol. Lo ta bon pa controla e smartphone di bo yiu menor di edad periodicamente, sigur serca muchanan cu ta cuminsa uza telefon pa prome biaha y/of a caba di activa nan profiel online. Tin mayor ta opina cu e telefon ta algo priva di e mucha y no ta coba aden. Tin otro mayor ta controla esun di nan pareha (manera FBI) pero no tin e incentivo pa controla esun di nan yiu chikito. Bo yiu tin mag di tin su telefon cu password y abo ta na altura kico e password aki ta? Claro ta importante pa tin confiansa entre un mayor y su yiu menor di edad pero tambe como mayor bo tin e rol di educador! Hey dushi, mi por haya bo number?Un homber mayor di edad ta chat cu bo yiu muher di 12 aña. Riba telefon e ta bis'e con bunita e ta, con loko e ta pone bira, con hopi e ta soña cune y cu tur ora e lo tey pe. E homber ta priminti cumpra cosnan cu e mucha kier y hopi otro cos mas. E kier topa bo yiu. E tipo di pedofilia aki tin hopi rond mundo y na Aruba tambe! Como mayor, abo cu bo yiu ta haci afspraken tocante e uzo di telefon. Kico mag y kico no mag. Tin un punto eynan, masha chikito pero sumamente importante: nunca pone bo adres cu bo number di telefon riba Facebook of otro plataforma social. E detaye chikito aki por resulta devastador! Un pedofiel experencia sa kico e ta busca. Tur mucha por ta un victima pero mas ainda esnan cu e situacion na cas no ta bon, cu no ta haya e atencion necesario of cu pa un of otro motibo ta rebeldia. Muchanan cu ta pone nan number di telefon riba Facebook y ata un hende a aserca nan riba whatsapp, cu palabranan bunita y promesa di cosnan bunita. Muchanan kisas ta wordo aserca pa 'modela' y despues manipula of menasa pa haci cierto cosnan pasobra 'mi sa unda bo ta biba'. E ta algo hopi tristo pero asina ta. Percura pa bo mes privacidad, no pone bo adres ni telefon, ni pics di bo cas of status cu bo a bai laga cas (ta asina ladron ta haya invitacion tambe).
Bo tawata sa cu 'baiting' no ta considera como prueba na Aruba? Na Merca por ehempel tawata tin un show masha conoci na unda polis ta laga pasa pa menor riba chatgroup (mucha muher of mucha homber). Si den e chat nan wordo aserka pa un hende mayor di edad cu intencion seksual y proposicion pa topa, nan ta 'set up' esaki. Pa ora cu e mayor di edad, mayoria biaha homber grandi skapa caba ta kere cu ta 'fiesta' e ta bai haci na cas di e mucha e ta dal den polis y ta bai sera! Akinan na Aruba lamentablemente ni cu bo tin e chat of grabacion cu e homber a plania of a yega na tal caminda cu intencion malo bo no tin ningun prueba di algo contra ley. No a yega tempo pa cambia esaki? Cu su aroma agradabel y su efecto stimulante no ta nada straño cu koffie ta e bebida nr. 1 mas consumi na mundo. Recien mi a discubri cu 'hey, mi ta gusta bebe koffie!' y mi no kermen e koffie instantaneo, mi ta contabo di e 'gezette' koffie. Si algun hende por sa ta con yama esey na Papiamento, comment below. E simpel echo di scoop e koffie pa prepar'e den e koffiezetapparaat ta ponemi sinti manera un mucha creyente den Santa Claus riba 24 di December anochi. Cu hopi anticipacion mi ta warda e koffie caba di trek mientras cu e aroma ta rondonami cu e promesa di un kopi koffie bon dushi. Pero con hopi mi sa di koffie? Aparentemente masha poco. Cu smaak mi a bai supermercado pa cumpra mi koffie y pa mi sorpresa tin asina hopi diferente marca cu mi no tawata sa unda pa cuminsa. Purbando di laga pasa manera ta masha connoisseur di koffie mi ta, cu diferente paki den mi man, mi tawata sa cu esaki ta e comienso di un aventura. Prome cu mi por a escohe mi 'all time favorite' koffie, mi a bai rondia su origen. Ta parce cu masha aña pasa un caminda na Afrika, un persona yama Khalid a ripara cu su carnenan tawata bira masha energetico despues di come e bonchinan di un cierto mata. Khalid a dicidi di coi un man di e bonchinan aki y herbe esaki pa bebe. E resultado tawata un bebida masha amargo, pero cu tawata yud'e keda lanta anochi pa e cuida su carnenan. Esaki a yega na orea di sabionan Arabeo cu a sigui perfecciona e receta. Nan a ripara cu e sabor di e bebida ta hopi mas mihor ora bo kima e bonchi, mula esaki y despues herbe. Nan a duna e bebida aki e nomber 'Quahweh', pronuncia 'Cafe' y ta nifica 'bebida cu ta duna forsa'. Pa un temporada e estado Islamitico tawata e unico cu tawata tin koffie pa bebe. Pero mas hende a cuminsa tende di e bebida magico aki y asina koffie a haci su introducion na Italië. Na prome instante Catoliconan a prohibi e bebemento di koffie, cu sigun nan ta e bebida di diabel. Esaki a causa un problema grandi te cu Papa di Roma mester a interveni. Curioso, e'a purba e koffie y a keda masha encanta cune. Asina a aproba e bebemento di koffie y e no tawata e bebida di diabel mas. E mata di koffie no ta di origen Caribe y Sur America, y pa e motibo aki un monton di hende a boycott otro pa obtene e bonchi popular aki y trec'e Caribe y Sur America, caminda e temperatura y otro condicionnan ta optimal pa planta. Asina e bebida koffie a haci su mes globalmente conoci y te cu dia di awe ta un di e productonan mas importante den comercio mundial! Na e top nos ta haya Brazil cu den 2014 a produci 45,3 miyon sako di bonchi di koffie, cada sako di bonchi cu un peso di 60 kilo! Mayoria koffie ta un mescla di e dos tipo di bonchi cu ta Coffea Arabica y Coffea Robusta. Coffea Arabica su sabor ta menos amargo y e tin menos cafeina cu Coffea Robusta. Un otro factor cu ta haci un diferencia ta e kimamento di e bonchi. Mas largo cu kima e bonchi, mas scur su color y menos cafeina e tin aden. Dus pa un koffie mas sterki bai pa e bonchinan cu color mas light!
Awendia un mucha di 4 aña kisas no sa mara su veter ainda, pero e chens ta grandi cu e sa opera e telefon, tablet y computer! Increibel con e capacidad di un mucha ta adapta na tecnologia moderno. Caminda cu no mucho tempo pasa muchanan tawata hunga pafo den cura of den mondi awe muchanan ta yora pa por hunga e wega di computer, tablet of telefon. Tin diferente tipo di wega pero pa mas facil nos ta parti esaki den dos categoria. Un tipo di wega ta esun clasico manera Super Mario, esaki no tin mester di internet y tin un meta specifico; salba e princesa. Manera tempo di Nintendo 64, bo ta keda hunga e wega te ora bo bolter e. Un otro tipo di wega ta esun cu ta online multiplayer, es decir cu mester di internet pa hunga e wega cu mas persona rond mundo simultaniamente. Den e tipo di wega aki no tin un goal defini, pues mayoria di nan no tin fin, p.e. e famoso Candy Crush y Minecraft. Un poco mas avansa ta e multiple player online naunda cu tur hungado ta desaroya nan personahe online (un avatar). E tipo di wega aki ta abreva MMORPG, Massively Multiplayer Online RolePlaying Games. Esakinan ta wega manera World of Warcraft. Den e articulo aki nos ta bai papia tocante tur tipo di wega cu ta online multiplayer. Na prome lugar mi kier splica cu e wega aki ta ser diseña door di profesionalnan pa motiva hende pa keda hunga y hasta paga pa cierto servicio den e wega manera conosi den Farmville, Candy Crush, League of Legends, World of Warcraft etc., cu un proposito: Placa. Ganashi. Na gran escala. Kico nos ta observando awor? Den e generacion actual nos ta mira casonan cu ta mustra di ta adicto na weganan online. Hasta den e area di psicologia tin un debate andando pa por clasifica adiccion na weganan online como un trastorno. Tin diferente clasificacion, nos ta mantene nos mes na tres of mas di e siguiente sintomanan cu por indica adiccion na wega online;
Naturalmente no ta tur mucha cu ta hunga wega online ta desaroya sintoma caracteristica di adiccion. Hopi ta e mayor cu ta contento cu nan yiu ta paden di cas riba nan machine di wega y no riba caya. Esaki ta e caso di muchanan cu ta hunga wega pa oras den dia, pero cu no ta demostra di ta addicto. E problema ta keda cu e weganan aki ta tuma beslag riba e desaroyo social di e mucha. Tuma nota di e caso di Jhon: Jhon a cuminsa hunga wega online desde cu el'a haya tino. E tin un grupo di amistad virtual, online, cu ta otro personanan rond di mundo. E ta gusta hunga su weganan y tur momento cu e por e ta online. E mes tin su tablet, computer y un smartphone, kermen hasta den pauze di scol e por score points y level up! Awor Jhon tin 23 aña. Jhon a caba scol pero tin dificultad pa haña trabou. E no ta hopi bon den papia cu hende cu e no conose, cara cara, dus interview pa trabou no ta echt su cos. Jhon ta ripara cu e no ta sintie confortabel ora cu e ta sali den famia of otro asunto social. Poco dia el'a haye forsa na South Beach pa haciment'i aña di un famia. Oef! E no ta compronde kico hende ta haya den para hunto den desordo di musiek pa papia over di kico? Pa respet e la keda un rato, alertando su brothernan cu dentro di 15 minuut e ta jega cas pa subi online y dal un wega. Lagami gaña hari e joke laf cu nan a caba di conta ki. Jhon ta saka su man for di den sako y ta wak su holoshi, ora di yama ayo a yega, e ta dispidi di es'nan rond di dje y cu pep ta cana bai rumbo pa cas, inconsiente di e 'chick' cu tawata purba gara su atencion. E caso di Jhon ta un ehempel di un hoben adulto di 23 aña cu capacidad social di un mucha di 12 aña. E ta sinti su mes inconfortabel den situacionnan social, no ta compronde señal comunicativo no verbal y ta caba na isola su mes for di e mundo real. E mesun stress cu e ta sinti ta pon'e bai hunga wega online naunda den su mundo virtual e a establece amistad caba, ta fasil pa e papia cu otro persona den e wega y hasta nan tin nan mes vocabulario cu nan ta custuma di uza (camper, noob, afd, lag, glitch etc). Otro efecto di hunga wega cronico, es decir tur dia gran parti di dia ta e efecto riba bo celebro. Nos ta mirando muchanan cu sintoma di burnout pa via di tanto hunga wega; no por concentra, depresion, nervioso, no ta motiva, no tin masha emocion, no por of tin dificultad pa comparti tristesa of alegria cu otro hende, ta sinti cu locual nan haci na trabou/scol of na cas no tin sentido, y no ta wordo aprecia of no ta haci un diferencia compara cu locual nan ta logra den nan mundo virtual. Esaki ta puntonan hopi importante pa reconose y trata na tempo. Un mucha por medio di wega online ta siña su mente cu manera e logra un meta, e ta haya algo great (un reward). Dibiaha. Pero den bida real no ta asina. Si bo siña bo tafels bon, no ta mane b'a caba di siñ'e bo ta haya bo 10. Bo tin cu traha e proefwerk prome, djey e docente ta bai duna un cifra. Esaki ta tuma tempo. Pasobra cu e mente ta asina custuma cu ta dibiaha e mester haya e 'reward' tur otro situacion manera di scol y asuntonan di cas no ta importante mas, no tin prioridad y no tin ningun motivacion pa haci esaki. Y akinan e peliger ta sinta. Mas cu claro no ta tur mucha cu ta hunga wega online ta pasa den locual nos a caba di describi. Asina mes, mayor, sea alerta y structura e cantidad di ora cu bo yiu ta pasa cu su cabes den e mundo virtual. |